شخصیت‌شناسی ماجرای مسجد گوهرشاد | نقش‌آفرینان غائله خراسان

گزینش حسین بیات | شهرآرانیوز - ماجرای مسجد گوهرشاد که در زمان خود به غائلۀ خراسان نیز مشهور بوده، آدم‌های زیادی را در اطراف خود دارد؛ آدم‌هایی که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان شخصیت‌های ماجرای مسجد یاد کرد. در این گزارش به برخی از این شخصیت‌ها پرداخته‌ایم.

حسین قمی طباطبایی

آیت‌ا... حسین قمی طباطبایی برجسته‌ترین دانشمند دینی مقیم مشهد و پیشوای عالمان خطۀ خراسان بود که به نمایندگی علما برای صحبت به رضاخان و منصرف‌کردن آن راهی تهران شد. اما رفتن ایشان به دیداری ختم نشد، چند روزی در شهرری بود و درنهایت عازم کربلا شد. اخبار مبنی بر حبس ایشان بود که مشهد را ملتهب کرد و مردم را به مسجد کشاند.

محمد آقازاده

میرزامحمد نجفی که به‌دلیل انتساب به پدرش به آیت‌ا‌... زاده و آقازاده مشهور است، در ماجرای قیام علیه کلاه شاپو و کشف حجاب نقش مهمی داشت. بعد از کشتار مردم در مسجد ابتدا به اعدام محکوم شد، اما با پیگیری‌های برادرش در نجف و اعتراض علما و مراجع و تلگراف‌هایی که ارسال شد، از اعدام او صرف نظر کردند، در عوض به اقامت اجباری دوساله‌ای در منزلی در خیابان عین‌الدولۀ تهران محکوم شد. این اقامت با تزریق آمپول هوای احمدی پزشک جلاد رضا شاه پایان یافت.

سیدیونس اردبیلی

سید‌یونس اردبیلی اندکی قبل از واقعۀ گوهرشاد به مشهد آمد و با همراهی دیگر علمای شهر، نخستین جرقه‌های قیام علیه فعالیت‌های ضدفرهنگی رضاخان در خانۀ او شکل گرفت. او پس از بازجویی در زندان مشهد، درحالی که به زنجیر کشیده شده بود، با توهین و تحقیر به تهران فرستاده شد. سرانجام با اعتراض علما و مردم آزاد شد و به اردبیل تبعید شد.

مرتضی آشتیانی

در جریان قیام گوهرشاد، بیت او پناهگاهی برای مردم بود. رضاشاه طی تلگرافی به مشهد، دستور دستگیری هفت‌تن از هشت نفر امضاکنندگان تلگراف را صادر کرد. یک‌نفر باقی‌مانده، حاج شیخ مرتضی آشتیانی بود که به خاطر نفوذ و مقام روحانیتش، از دستگیری او چشم پوشید. اما او را به اجبار به تهران منتقل کردند و سه سال در شهر ری تحت نظر شهربانی قرار داشت.

سیدعبدا... شیرازی

در واقعۀ گوهرشاد سیدعبدا... نیز در مشهد دستگیر و راهی تهران شد. پس از پنج‌ماه حبس، در سال ۱۳۱۵ به نجف رفت.

هاشم قزوینی

در واقعۀ گوهرشاد از جمله کسانی بود که علیه فعالیت‌های رضاخان ایستادگی کرد و با ارسال تلگرافی اعتراض خود را نشان داد. شیخ هاشم در جریان قیام گوهرشاد بازداشت و زندانی شد و بعد از گذشت دو ماه بازداشت و محاکمه، به قزوین تبعید شد.

سیدهاشم میردامادی

بیت آیت‌ا... سیدهاشم میردامادی در مشهد، یکی از مکان‌های تجمع و تحصن مردم بود. سیدهاشم میردامادی بعد از واقعۀ گوهرشاد ابتدا دستگیر و زندانی شد و به تهران منتقل گردید و پس از چند ماه به سمنان تبعید شد. چهار سال در سمنان و چهار سال در شهر ری در جوار حرم عبدالعظیم حسنی تبعید بود.

حسین فقیه سبزواری

در واقعۀ گوهرشاد آیت‌ا... میرزا حسین سبزواری مشهور به فقیه سبزواری نیز در شمار علمایی بود که دستگیر و زندانی شد.

محمدعلی شاهرودی

محمدعلی شاهرودی معروف به «آقابزرگ» و «اشرفی» در قیام گوهرشاد از جمله علمایی بود که به رضاخان تلگراف زد و بعد از کشتار مردم در مسجد گوهرشاد دستگیر و روانۀ تهران شد. بعد از دو ماه بازجویی و محاکمه به شاهرود تبعید شد.

علی‌اکبر نهاوندی

مرحوم شیخ علی‌اکبر نهاوندی در بین عامۀ مردم مشهد تقریباً شخص اول روحانی محسوب می‌شد. او در واقعۀ گوهرشاد دستگیر و تبعید شد.

حسن اردکانی

حسن اردکانی عموی لات‌های پایین خیابان بود و کلی نوچه داشت. مشخص نیست او چطور و به چه علت در مسجد حضور یافت، اما او یکی از ارکان درگیری مردم و ماموران بود. به همین واسطه پس از واقعه دستگیر و به سه سال حبس محکوم شد.

غلامحسین محامی بادکوبه‌ای

نام غلامحسین بادکوبه‌ای در شمار علمای دستگیر شده در واقعۀ گوهرشاد ذکر شده است.

غلامحسین تبریزی

غلاحسین تبریزی در جریان قیام گوهرشاد نقش زیادی ایفا کرد. او از جمله علمایی بود که در جمع متحصنین در مسجد گوهرشاد سخنرانی کرد. بعد از کشتار مسجد که دستگیری علما شروع شد، او به طرقبه گریخت و در آنجا مخفی شد.

عباسعلی محقق‌خراسانی

عباسعلی محقق در ماجرای قیام گوهرشاد از جمله کسانی بود که در مسجد گوهرشاد در جمع مردم سخنرانی تندی کرد. بعد از کشتار مردم در مسجد، مدتی مخفی شد و به‌دلیل اینکه خانواده‌اش را اذیت نکنند، خودش را به شهربانی مشهد معرفی کرد. او را به زندان تهران منتقل کردند و به سه سال حبس در زندان قصر تهران محکوم شد. بهار سال ۱۳۱۷ عباسعلی محقق از زندان آزاد شد، ولی به اقامت اجباری در تهران محکوم بود و باید برای امضا به شهربانی می‌رفت تا شهریور سال ۱۳۲۰.

شیخ مهدی واعظ

متن تلگراف علما به شاه را شیخ مهدی واعظ خراسانی نوشت. او در مسجد گوهرشاد در جمع متحصنین منبر رفت و گفت چرا تلگراف‌های ما به دست شاه نمی‌رسد؟ ما به چه کسی باید شکایت بکنیم؟ بعد از کشتار مردم مدتی در خانه‌اش مخفی بود و چهار سال مخفیانه زندگی کرد.

علی‌اکبر خوئی

سیدعلی‌اکبر خوئی از علمای تأثیرگذار در مشهد بود که در مسجد گوهرشاد نماز جماعت برگزار می‌کرد و منبر می‌رفت و کرسی درس داشت. در قیام گوهرشاد از جمله کسانی بود که دستگیر و زندانی شد و بعد از چند ماه در تهران، ابتدا به سمنان و سپس به زادگاهش خوی تبعید شد.

شیخ علی‌اکبر مدقق

علی‌اکبر مدقق از جمله شخصیت‌هایی بود که در جمع متحصنین سخنرانی کرد. فردای کشتار مردم دستگیر و زندانی شد. پس از آزادی از زندان به نجف اشرف رفت و تا سال ۱۳۲۰ در آنجا ماند.

محمدولی اسدی

رضاخان گفته بود من اگر دو نفر مثل اسدی داشتم، ایران را آباد می‌کردم. او در زمان نایب‌التولیتی آستان قدس قدرتمندترین مقام استان خراسان محسوب می‌شد. در قضیۀ کلاه پهلوی وقتی رضاخان نظر اسدی را پرسید، او گفت مشهد شهری مذهبی است و بهتر است فعلاً این مسئله در مشهد مطرح نشود و اجرای آن ممکن است خشم مردم را برانگیزاند. با این تفکر، دشمنانش از نبود او در هنگام غائلۀ مسجد سوءاستفاده کردند و او بدل شد به اولین قربانی که ۲۹ آذرماه ۱۳۱۴ در ساعت شش و نیم صبح خارج از شهر مشهد تیرباران شد.

فتح‌ا... پاکروان

فتح‌ا... مشیرحضور، معروف به فتح‌ا... پاکروان استاندار خراسان بود که طرح تغییر کلاه را در خراسان اجرا کرد. پاکروان بعد از واقعۀ گوهرشاد با پرونده‌سازی علیه اسدی و اعترافات ساختگی او را به تحریک برای آشوب در شهر مشهد متهم کرد و سرانجام اسدی اعدام شد.

آقاخان خلعتبری

خلعتبری، رئیس دادرسی ارتش بود و سال ۱۳۱۴ به مشهد آمد تا به پروندۀ اسدی که در نظمیۀ خراسان تشکیل شده بود، رسیدگی کند. او دادگاهی تشکیل داد و اسدی را محکوم به اعدام کرد و حکم را به مرحلۀ اجرا درآورد. خود او سال بعد به ضرب گلوله کشته شد.

ایرج مطبوعی

مطبوعی فرماندۀ لشکر خراسان که با تلگرافی از مرکز، سربازانش را در اختیار استاندار گذاشت. او هنگ پیادۀ مشهد را به فرماندهی سرهنگ قادری به حرم فرستاد و به همین دلیل بعد از پیروزی انقلاب محاکمه و سال ۱۳۵۸ اعدام شد

غلامرضا طبسی واعظ

غلامرضا طبسی معروف به واعظ در واقعۀ گوهرشاد سخنران بود، اما موفق به فرار شد. مهرماه سال ۱۳۱۵ قصد داشت از مشهد به تهران برود و آنجا علیه برنامه‌های ضدفرهنگی دولت سخنرانی کند. اما سفر او در سبزوار به‌طرز مشکوکی در حالی که ۴۲ سال داشت از دنیا رفت.

غلامرضا واعظ طبسی مهرماه سال ۱۳۱۵ قصد داشت به تهران برود و علیه برنامه‌های ضدفرهنگی دولت سخنرانی کند، اما در میانۀ راه در سبزوار به‌طرز مشکوکی درگذشت.

علی‌اکبر نوقانی

نام او در شمار علمای دستگیرشدۀ قیام گوهرشاد آمده است.

محمد قوچانی

محمد قوچانی از شاگردان آخوند خراسانی و از مدرسین بنام حوزۀ علمیه مشهد بود. او از منبری‌ها بود و در واقعۀ گوهرشاد دستگیر شد.

مرتضی عیدگاهی

مرتضى شهیدى‌عیدگاهى که در واقعۀ گوهرشاد دستگیر و به تهران منتقل شد، قبل‌تر در جمع متحصنین در مسجد به منبر رفت و در میان صحبت حالش منقلب شد و عمامه‌اش را به زمین کوبید. مردم همه به هیجان آمده بودند و بر سر و سینه می‌کوبیدند و گریه می‌کردند.

احمد بهار

احمد بهار در واقعۀ خونین مسجد گوهرشاد، با توجه به روابط خاصی که بهار با آیت‌ا... آقازاده و حاج آقا حسین قمی داشت، هفت روز بعد از واقعۀ گوهرشاد او نیز دستگیر شد و شایعۀ اعدام او بر سر زبان‌ها افتاد، ولی بعد از بیست ماه حبس در زندان لشکر شرق، طبق دستور رضاشاه از اعدام او صرف نظر و به تهران تبعید گردید.

نواب احتشام

سیدعلی احتشام معروف به نواب احتشام از کارگزاران سرشناس آستان قدس بود. در واقعۀ گوهرشاد هنگامی که بهلول در حرم بازداشت شد، او مردم را تحریک کرد تا به کشیک‌خانه هجوم ببرند و بهلول را آزاد کنند. نواب احتشام در شب حادثه قبل از کشتار مردم، همراه عده‌ای دستگیر شد و بعد همراه تعدادی از علما به ساوه و از آنجا به تهران تبعید شد.

بهلول گنابادی

محمدتقی بهلول که نامش با قیام گوهرشاد پیوند خورده است. او در طول دوسه‌روز تحصن مردم در مسجد چندبار به منبر رفت و هر بار تندتر علیه دستگاه پهلوی سخنرانی کرد، اما با اوج‌گرفتن درگیری از مسجد گریخت و به خیالی واهی به افغانستان متواری شد؛ او می‌خواست از شاه افغانستان لشکری گرفته و به مشهد برگردد، غافل از اینکه شاه مدنظر او چهارسال پیش ورافتاده و پس از او سه شاه دیگر نیز آمده بودند، این اشتباه ۳۱ سال حبس در افغانستان را برای او به‌دنبال داشت.

علی‌محمد نجات

علی‌محمد نجات مستخدم آستان قدس بود و در شب حادثۀ کشتار مردم بازداشت و زندانی شد و بعد هم تا سال ۱۳۲۰ در تبعید زندگی کرد.

اسماعیل تائب تبریزی

شیخ اسماعیل تائب مسئله‌گو، از شاعران و وعاظ مشهد و از شاگردان آیت‌ا... میرزا جواد ملکی‌تبریزی. در واقعۀ گوهرشاد دستگیر شد و به دو سال حبس در زندان قصر تهران محکوم شد. او اشعار زیادی در قالب حبسیه و رباعی در زندان سروده است.

محمدعلمی اردبیلی

محمدعلمی اردبیلی از جمله افرادی بود که در جمع متحصنین به منبر رفت و سخنرانی کرد. هنگام تیراندازی در مسجد بود و زخمی هم شد، اما در حین انتقال به تهران خود را در جمع عوام جا زد و شناخته نشد؛ به این ترتیب بعد از پانزده روز آزاد شد.

سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی

سیدمحمد بحرالعلوم از جمله منبری‌های مسجد بود که دستگیر و محاکمه شد و در زندان قصر حدود دوسال و نیم محبوس بود. بعد از آزادی از زندان تا شهریور ۱۳۲۰ به اقامت در تهران مجبور شد و بار‌ها برای امضا به شهربانی احضار شد.

محمد صاحب‌الزمانی

شیخ محمد رشتی نیز که معروف به صاحب‌الزمانی است، در واقعۀ گوهرشاد دستگیر و زندانی شد. رشتی از سایر هم‌بندی‌هایش مسن‌تر بوده است. صاحب‌الزمانی در مسجد در جمع متحصنین سخنرانی کرده بود.

خلیل تصویری زنجانی

شیخ خلیل نیز که به تصویری معروف است، در زمان واقعۀ گوهرشاد ۲۲ سال داشته. او بعد از واقعۀ گوهرشاد دستگیر و به زندان قصر منتقل می‌شود. شیخ خلیل بیشتر از محرکین بوده است و در آوردن علما به مسجد نقش بیشتری داشته است. به همین دلیل بعد آزادی از زندان برخلاف سایر هم‌بندی‌هایش (محقق و صاحب‌الزمانی و بحرالعلوم) او را در تهران نگه نداشتند و به سمنان تبعید کردند و در آنجا تحت نظر بوده است.

زین‌العابدین سیستانی

او برادر سیدعلی سیستانی و عموی پدری آیت‌ا... سیستانی (مرجع فعلی) از علمای مشهد است که در واقعۀ گوهرشاد همراه علما دستگیر و به زندان تهران منتقل شد. زین‌العابدین سیستانی یک‌سال بعد از واقعۀ گوهرشاد درگذشت.

حبیب‌ا... ملکی‌تبریزی

آیت‌ا... میرزا حبیب‌ا... ملکی از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و پسرعموی آیت‌ا... میرزا جوادآقا ملکی‌تبریزی است. او در واقعۀ گوهرشاد دستگیر و زندانی شد.

محمدکاظم دامغانی

کاظم مهدوی‌دامغانی که اجازۀ اجتهاد نیز داشت، پس از واقعۀ گوهرشاد گوشه‌نشین شد و در هیچ کدام از مشاغل دولتی و قضایی فعالیتی نداشت.

میرمحمدحسین حسینی اصفهانی

میرمحمدحسین حسینی طلبۀ جوانی که در واقعه گوهرشاد ۲۶ سال داشت، در صحن کهنه (انقلاب) بازداشت و به تهران منتقل شد. او به حکم دادگاه به اقامت اجباری در تهران محکوم شد تا شهریور ۱۳۲۰.

علی کاتب‌الخاقان

علی کاتب‌الخاقان بعد از واقعۀ گوهرشاد بازداشت شد و سه سال در زندان قصر تهران به حبس محکوم شد. بعد از آزادی از زندان چهار سال تحت نظر بود.

محمدولی اسدی

رضاخان گفته بود من اگر دو نفر مثل اسدی داشتم، ایران را آباد می‌کردم. او در زمان نایب‌التولیتی آستان قدس قدرتمندترین مقام استان خراسان محسوب می‌شد. در قضیۀ کلاه پهلوی وقتی رضاخان نظر اسدی را پرسید، او گفت مشهد شهری مذهبی است و بهتر است فعلاً این مسئله در مشهد مطرح نشود و اجرای آن ممکن است خشم مردم را برانگیزاند. با این تفکر، دشمنانش از نبود او در هنگام غائلۀ مسجد سوءاستفاده کردند و او بدل شد به اولین قربانی که ۲۹ آذرماه ۱۳۱۴ در ساعت شش و نیم صبح خارج از شهر مشهد تیرباران شد.

فتح‌ا... پاکروان

فتح‌ا... مشیرحضور، معروف به فتح‌ا... پاکروان استاندار خراسان بود که طرح تغییر کلاه را در خراسان اجرا کرد. پاکروان بعد از واقعۀ گوهرشاد با پرونده‌سازی علیه اسدی و اعترافات ساختگی او را به تحریک برای آشوب در شهر مشهد متهم کرد و سرانجام اسدی اعدام شد.

آقاخان خلعتبری

خلعتبری، رئیس دادرسی ارتش بود و سال ۱۳۱۴ به مشهد آمد تا به پروندۀ اسدی که در نظمیۀ خراسان تشکیل شده بود، رسیدگی کند. او دادگاهی تشکیل داد و اسدی را محکوم به اعدام کرد و حکم را به مرحلۀ اجرا درآورد. خود او سال بعد به ضرب گلوله کشته شد.

ایرج مطبوعی

مطبوعی فرماندۀ لشکر خراسان که با تلگرافی از مرکز، سربازانش را در اختیار استاندار گذاشت. او هنگ پیادۀ مشهد را به فرماندهی سرهنگ قادری به حرم فرستاد و به همین دلیل بعد از پیروزی انقلاب محاکمه و سال ۱۳۵۸ اعدام شد.

حبیب‌ا... قادری

قادری در واقعۀ گوهرشاد فرماندهی حمله به متحصنین در مسجد را از صحن نو و پایین پا برعهده گرفت. سرگرد علیرضا بهرامی هم از طریق بازار پشت مسجد هجوم برد. قادری پس از این کشتار درجۀ سرهنگ تمامی گرفت.

محمدرفیع نوایی

در تیرماه ۱۳۱۴ بعد از واقعۀ گوهرشاد رضاشاه دستور داد همه رؤسای ادارات شهر مشهد تغییر کنند. براساس این دستور نوایی دوباره به مشهد آمد و استاندار شد؛ او پرونده‌ساز دادگاه اسدی بود که البته ۶ سال بعد بابت آن دادگاهی و چند صباحی هم زندانی شد.

محمود جم

در واقعۀ گوهرشاد محمود جم وزیر کشور بود و ۱۰ روز بعد از کشتار وسیع مردم در مسجدگوهرشاد اطلاعیه صادر کرد و بهلول را عامل اصلی شرارت و فساد معرفی کرد و متحصنین را عده‌ای ساده‌لوح خواند که با جمع‌کردن اراذل و اوباش، یاوه‌سرایی کرده‌اند و نظامیان برای دفاع از خود مجبور به استفاده از سلاح شده‌اند.

محمدعلی فروغی

محمدعلی فروغی بعد از واقعۀ گوهرشاد از نخست‌وزیری برکنار شد. برکناری او ارتباط مستقیم با پروندۀ مسجد و اتهام محمدولی اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی داشت؛ دو پسر اسدی، داماد فروغی بودند.

علی‌اصغر حکمت

علی‌اصغر حکمت با تأسیس وسیع مدارس، تأسیس مجلۀ تعلیم و تربیت، تأسیس پیشاهنگی مدارس و ایجاد دبستان‌های مختلط مقدمات لازم را برای گسرتش آموزش به سبک غربی و کشف حجاب فراهم کرد.

منبع: کتاب شخصیت شناسی قیام گوهرشاد که به همت فرهنگسرای بهشت تهیه شده است.